İnsanlığın Gardiyanı: Fyodor Mihayloviç Dostoyevski

Fyodor Mihayloviç Dostoyevski (1821-1881)

ÇOCUKLUĞU VE İLKGENÇLİĞİ

         Dünya Edebiyatının ufuk çizgisi, Freud'a göre insanlığın kurtarıcısı olabilecekken, gardiyanı olmayı seçen; Stefan Zweig'a göre ise insanlığın sınırında gezinen bir gezgin. 

    Dostoyevski 30 Ekim 1821’de Moskova’da, babasının doktor olarak görev yaptığı Yoksullar Hastanesi’ne ait bir apartmanda doğar. Kültürlü, soylu sınıftan gelen Turgenyev ve Tolstoy gibi çağdaşı öteki büyük Rus yazarlara göre oldukça farklı bir ortamda yetişir. Babası emekli bir ordu cerrahı, annesi zengin bir tüccar kızıdır. İkisi kız, beş tane kardeşle büyür. Ancak çocukluğu huzur içerisinde değil, baskıcı bir babanın otoritesi altında sevgiden uzak bir şekilde geçer. 

    Askeri geçmişinin gölgesinde yaşayan ayyaş babası sık sık kavga çıkartıp küçücük şeyler karşısında büyük tepkiler veren sorunlu bir kişiliğe sahiptir; annesi ise deyim yerindeyse “önünden ekmeği alınsa sesi çıkmayacak” bir kişidir.  Alkolik baba o kadar sert ve otoriterdir ki, kızları tek başlarına dışarıya adımlarını bile atamazlar. Dört erkek çocuk da bir nevi askeri eğitimde yetiştirilirler. Fyodor ise böyle zamanlarda kardeşlerinin aksine çareyi annesine sığınmakta bulur. 

Baba olarak da ailesine karşı fazlasıyla cimridir. Maddi durumu iyi olmasına onlara asla harçlık vermez, beş parasız dolaştırır. Çocuklarının ve eşinin içine düşüğü sefaleti de pek umursamaz.

Öte yandan olumlu yönlerinden de bahsetmek gerekir. İyi bir kitap ve özellikle şiir okurudur. Çocuklarına yemek masasında her gün zorla nöbetleşe şiir ve roman okuturmuş. Ayrıca onlara Latince derslerini bizzat kendisi verirken, Fransızca içinse iyi bir hoca tutar. Birbirinin tam anlamıyla zıttı olan bu iki karakter, Dostoyevski’nin üzerinde daha sonraki yıllarda eserlerindeki kahramanları da etkileyecek anne-baba figürlerini oluştururlar. 

Mikhail Mikhailovich Dostoyevsky - Maria Nechayeva Dostoyevsky

Fyodor, ilköğrenimine annesinin yardımıyla evde başlar ve özel bir okulda sürdürür. Yaz aylarında ise sırf babalarının zulmünden uzaklaşabilmek için anneleri ile birlikte Tula’ya gider ve burada babasına hizmet eden köylüler arasında, babasının sert ve acımasız davranışlarından bir nebze de olsa uzaklaşma olanağı bulur. İşte böyle bir çocukluk dönemi geçiren Dostoyevski, 1837 yılında annesini tüberküloz hastalığı yüzünden kaybeder. Ardından ise ağabeyinin yanına, fazlasıyla disiplinli bir okul olan St. Petersburg’daki mühendislik okuluna gönderilir. Lakin mühendislik okulunun bilimsel ve askeri disiplini, okumak ve kitaplar yazmak isteyen Dostoyevski'nin istekleriyle hiç bağdaşmaz. Sinirli, aşırı duyarlı bir yaratılışı olan Dostoyevski (O dönem kendisine takılan adla “Ateş Fedya”) ağır ders ve talimlerden fırsat bulduğu zamanlarda, özellikle şiddet ve cinayet konularını işleyen melodram türünden kitaplar okuyarak, köşesine çekilip düşlere dalarak ya da kardeşi Mihail’le söyleşerek çevresinin baskısından kaçmaya çalışır. Bu arada Rus ve Avrupa edebiyatının önde gelen adlarının yapıtlarıyla da tanışıp, özellikle de romantiklerden çok etkilenir. Bu dönemlerini bir sınıf arkadaşı şöyle anlatır: 

"Devamlı kendisini ayrı tutardı, hiç bir zaman arkadaşlarının eğlencelerine katılmazdı ve genellikle bir köşede elinde kitapla otururdu." 

Yurtluğunda düzensiz bir hayata çekilmiş olan ve oğluna gelir sağlamayı reddeden babasının tutumu, Dostoyevski’nin bu hastalıklı içe kapanıklığını daha da ağırlaştırır. Bir keresinde Dostoyevski babasına ilgisizliği yüzünden hakaret dolu mektup gönderir ama baba Dostoyevski cevap vermeye fırsat bulamadan serfleri(mevsimlik işçiler) tarafından öldürülür. Babası öldüğü zaman 18 yaşında olan Dostoyevski, her ne kadar ondan nefret etse bile bu olaydan fazlasıyla etkilenir. Çünkü içten içe onun ölmesini istemiş olması, genç ama gayet duyarlı olan Fyodor’da suçluluk duygusu yaratır. Hatta bir anlamda, onun katili olduğunu düşünür. Ailesi içerisinde de söylendiğine göre, daha sona ona bütün hayatı boyunca acı çektiren sara nöbetlerinin ilkini bu dönemde geçirir.  Freud ve birçok psikanalizci, babaya duyulan bu nefrete ve bunu izleyen suçluluk kompleksine dayanarak Dostoyevski’nin hastalığının sinirsel kökenli olduğu sonucunu çıkardılar ve dehasıyla hastalığı arasında doğrudan bağ kurarlar. Oysa bu yorum yazarın nöbetler sırasında gösterdiği zihin açıklığını, o “dokuz canlılığı” göz ardı etmek demektir. Sara Dostoyevski için gerçekte istek dışı ama ayrıcalıklı tecrübe, büyülten ayna olur. Babasının ölüm nedenine gelecek olursak ise bu konuda muhtelif bilgiler olduğu söylenebilir. İlk iddiaya baba Dostoyevski o kadar zalimdir ki köleleri buna daha fazla dayanamayarak, onu öldürmenin planlarını yapar. Bir gün nihayet bir köşede yakalayıp bağlarlar. Hayalarını taş ve tekmelerle paramparça ederler. Olay duyulduğunda ise babanın akrabaları dahil herkes işi örtbas etmeye çalışır ve nihayetinde kimse ceza yemez. Diğer bazı kaynaklarda ise alkol bağımlısı olan babanın doğal nedenlerden ölmüş olduğu iddiası da öne sürülür.

GENÇLİK VE İLK YAZARLIK DENEYİMİ

         Mühendislik okulundan mezun olduktan sonra asteğmen olarak İstihkâm Müdürlüğü’nde görev yapmaya başlar ancak burada sadece 1 sene durabilir. Zira askerliği hiçbir zaman sevemez ve Kendi serfleri tarafından öldürülen babasından çok küçük bir miras kaldığından, maddi durumu iyi değildir buna rağmen yoksul kalma pahasına kendini kitap yazmaya verir, geçimini sağlamak içinse çeviriler yapar. İlk olarak Balzac’ın bir eserini Rusçaya çevirir daha sonra da yazmaya yoğunlaşarak,  1846’da ilk romanı Bednye Lyudi’yi (İnsancıklar) yazar ve bir arkadaşı aracılığıyla ünlü edebiyat eleştirmeni Vissarion Belinski’ye gönderir. İnsancıklar yeni bir yazara özgü teknik aksaklıklar taşımakla birlikte, ilk Rus toplumsal romanı sayılabilecek bir yapıttır. Romanda öksüz bir kıza duyduğu aşkı içli ve babacan bir sevecenlikle gizlemeye çalışan yoksul ve yaşlı bir kâtibin saygınlık kazanmak için yürüttüğü umutsuz mücadele anlatılır. Sevdaya düşmüş yoksul insanların, çağdaş toplumun acımasız koşullarına kurban olmuş insanların trajik çıkmazı eşsiz bir kavrayışla dile getirilir. Roman kahramanının çatışmalarını, onun iç dünyasından yola çıkarak incelediğinden ve yoğun bir psikolojik ilgiyle trajediye yeni bir boyut kattığından, Dostoyevski’nin konuyu ele alış biçimi, okuyuculardan coşkulu bir ilgi görür. Onun, roman kahramanının gizli dünyasını yansıtmadaki sanatsal becerisini öven Belinski, gelecekte büyük bir yazar olabileceğini belirtir. 

Vissarion Grigoryeviç Belinski(1811-1848)

             Şair Nikolay Neksarov ise Dostoyevski’den “yeni bir Gogol doğdu” gibi gurur verici sözlerle bahseder ancak bu dönem 15 dakikalık şöhretler gibi gelip geçicidir. Genç Dostoyevski, ilk yapıtıyla sağladığı ünden sonra kendisine büyük ilgi gösteren edebiyat çevrelerinde ve sosyete salonlarında kalıcı olmayı başaramaz.

İnsancıklar (1846)

“Mutsuzluk bulaşıcı bir hastalıktır.”

“Eğer başkasının olan her şeyi insanın kalbine alması ve aynı güçte hissetmesi mümkün olsaydı, doğrusu, insan bundan en mutsuz insan olurdu.”

''İnsan kendisine olan saygısını, onurunu ve güvenini yitirdiği an işi bitmiş demektir. Alabildiğine bir baş aşağı düşüş yaşar.''

''Anı tatlı da acı da olsa her zaman ıstırap verir insana. Belki başkası öyle değildir, ben duyarım bu ıstırabı. Ama tatlıdır bu ıstırap. Kalp acı çekmeye, ezilmeye, sıkışmaya, kederlenmeye başladığında anılar onu, gündüzün sıcağında kavrulmuş cılız, zavallı bir çiçeği akşam serinliğinde çiy tanelerinin canlandırdığı gibi canlandırır.''

“Mesele duvarlar değil, hatıralar, geçmişe ait hatıralar içimi sıkıyor… Hem de işin tuhafı, bunlar daha çok tatlı hatıralar olduğu halde üzülüyordum. O zamanlar fena gözüken, insanı kızdıran olaylar bile hatıra olunca bütün kötülüğünü kaybediyor, hayalde cazibe kazanıyor.”

           Kısa boyu, kili rengi küçük gözleri, sinirden sürekli seğiren dudakları ve sakar davranışlarıyla hastalıklı bir kişi izlenimi uyandırır. Küstah tavırları, sinirli ve kaba halleri yüzünden de sevilmeyen bir kişilik olur. Alışık olmadığı bu toplumsal ortamdan kaçarak yalnız ve parasız hayatına istemsizce geri dönmek durumunda kalır. 1846 başında İnsancıklar kitap haline gelirken edebî çevreler tarafından kabul görmenin verdiği özgüvenle Dostoyevski, Gogol esintileɾi bulunan bir başka kısa roman olan Dvoynik’i (Öteki - 1846) yazar. Bu romanda, kendini ortadan kaldırmaya çalışan benzeriyle sürekli çatışma halinde bulunan bir memurun hikâyesini anlatır. Bu küçük memuru anlatan eserin “bölünmüş kişilik” teması, okuyucularca ve eleştirmenlerce sıkıcı bulunur ve Dostoyevski’nin, Belinski’nin de desteğini yitirmesine yol açar. Bununla birlikte aynı tema, sonraki ünlü romanlarında da önemli bir rol oynar.

Öteki (1846) 

“Beklemeyi bilen amacına ulaşır.”

“Temiz vicdanlıların en büyük gücü temiz vicdanlarıdır.”

“Hiçbir şey söylemek istemiyorum. Çünkü kötü anlatmaktansa hiçbir şey söylememek çok daha zarif olur.”

“Ama her şeyin kökeninde eğitimin ahlaksızlaşması yatıyor; bugünkü eğitime bakıyorum da ahlaksızlıktan başka bir şey göremiyorum.”

“O anki durumu, uçurumun kenarında dururken altında sallanan, yarılan toprak parçası son bir sallanmayla koparak düşen ve onu da uçuruma sürükleyen, ama tutunup kendini kurtaracak, gözlerini derin bir boşluktan başka bir yana çevirecek gücü, azmi olmayan birini andırıyordu; uçurum onu kendine çekiyor ve sonunda ölüme bir an önce kavuşmak istercesine uçuruma kendisi atlıyor.”

            Dostoyevski’nin daha sonra yayımladığı Hozeyka (Ev Sahibesi - 1847)’da Ordinov karakteriyle aşkın keşfediliş anını betimleyen Dostoyevski, hayatın gerçekleri ile hayalleri arasında gidip gelen bir karakter üzerinden hayata ve aşka dair sorgulamalar yapar. 

Ev Sahibesi (1847)

“Beni sabah olmayan bir uykuya yatır ki, her şey unutulup gitsin.”

         Byeli Noçi (Beyaz Geceler - 1848)’de Femme Fatale Nastenka karakteriyle insanların yalnızlıkla mücadelesini, sevilme ihtiyacını ve yalnızlık ve hayal ilişkisini anlatır.

Beyaz Geceler (1848)

“Mutsuzken başkalarının mutsuzluğunu daha güçlü hissederiz; duygular parçalanmaz, yoğunlaşır.”

          Slaboye Sertze (Bir Yufka Yürekli - 1848) ile ise iki yakın arkadaştan maddiyatsızlık kapanında sıkışıp kalan genç aşığın, üzerindeki büyük iş sorumluluğu ve yoğun duygularıyla psikolojisinin altüst oluşunu ve arkadaşının bakışını anlatır. 

Bir Yufka Yürekli (1848)

“Korkuyorum Arkaşa, ucundan yakaladığım mutluluğun elimden kayıp gitmesinden korkuyorum.”

       Edebî çevreler yazarlardan toplum meseleleriyle dolu gerçekçi hikâyeler beklediği bir dönemde, düşle gerçek arasında bocalayan eserlere ateş püskürürler. Bu sebeple Dostoyevski’nin düşüş dönemindeki son çırpınışları olarak görülebilecek eserleri edebî çevrelerce yine yerden yere vurulur. Dostoyevski’nin son eserleri karşısında onun en büyük destekçisi olan Belinski bile çılgına döner, ona olan bütün desteğini çekerek bir zamanlar Dostoyevski’yi yüceltmek üzere başlattığı sohbetlerinin yeni konusunu Dostoyevski’yle dalga geçmek, onu aşağılamak olarak belirler.

           
    Bu dönemde umudunu iyice yitiren Dostoyevski Netoçka Nezvanova (Netoçka Nezvanova - 1849) adlı romanı yazmaya başlar. Sonraki yapıtlarında görülecek olan düşünce, imge ve anlatım tekniklerinden örnekler taşıyan ve genç bir kızın inatçı üvey babasına duyduğu aşkı anlatan kitap, Dostoyevski’nin okuyucuların gözünde eski konumunu kazanmasını sağlayabilecek iddialı ve kapsamlı bir romandır. Lakin kader Dostoyevski için bambaşka bir rota çizmektedir. 

   

Netoçka Nezvanova (1949)

“Bütün benliğim senle dolu! Ah, niçin, niçin böyle oldu? Niçin ayrılıyoruz? Öğret bana -benim aklım durdu çünkü hiçbir şey anlayamıyorum- öğret bana: Kendini nasıl böler insan? Yüreğini göğsünden nasıl koparıp atar da onsuz yaşar? Ah, seni bir daha göremeyeceğimi düşündükçe!”

SÜRGÜN YILLARI

Dostoyevski’nin ilk öykü ve romanlarında, ele aldığı kişilerin duygu ve düşüncelerine ilişkin yoğun çözümlemeler arasında yer yer içedönük psikolojik ve ruhsal irdelemeler de görülür. Bu yapıtlar, soluk bir biçimde de olsa, onun gelecekteki yaratıcılığını harekete geçiren ana doğrultuyu dışavurur.  

 
        Yüksek edebî çevre tarafından dışlanan Dostoyevski genç liberallere katılır ve bundan sonra amiyane tabirle yeraltına çekilir. Çünkü bazı fikirlerin yayılması için yeraltından daha uygun bir sığınak bulamayacağı kanaatindedir. O zamanki Rusya’da eli kalem tutanlar ise iki fikir etrafında toplanırlar. Batıcılar, geri bir memleket olan Rusya’nın Avrupa ülkelerini örnek tutan esaslı bir devrimle kalkınabileceğini inanıyorlardır: Slavcılar ise Büyük Petro rejiminin Avrupa’dan kabataslak kopya edildiğini, Petro’dan önceki Slav ruhuna dönmek gerektiğini ileri sürüyorlardı. Çar I. Nikolay’ın baskıcı yönetimi altında siyasal ve toplumsal reform hareketinin etkisine girmekte gecikmeyen Dostoyevki, 1847’den sonra Fransız ütopyacı sosyalistlerin görüşlerini tartışmak üzere Mihail Petraşevski’nin evinde düzenlenen haftalık toplantılara katılmaya başlar. Ayrıca yasadışı radikal broşürler basmayı tasarlayan daha dar bir grubun sürdürdüğü gizli toplantılarda da yer almıştır.  Çar ve onun emrinde toplanan özel polis kuvveti ise bütün bu konuşmalardan haberdardır. Batı’dan gelen devrimci düşüncelerin yayılmasından çekinen çarlık yönetimi, Nisan 1849’da Petraşevski Grubu üyelerinin tutuklanmasını emreder. İhtilâlciler 5 ay boyunca yargılanır. Yargılama sonucunda ortaya çıkan sonuç zanlıların masumiyetidir. Ancak bu masumiyet kararının doğru bir karar olmadığına inanan dâhiliye nazırı davaya tekrar bakılmasını ister.

Çar I. Nikolay

Yeniden yargılama sonunda ise suçluların idamına karar verilir. Çar I. Nikolay döneminde ölüme mahkûm olmanın, ölmenin ta kendisi olduğunu bilen Dostoyevski ve diğer İhtilâlciler içinse artık hiçbir hayat ihtimali kalmamıştır. ostoyevski, sekiz ay hapishanede yatar. 22 Aralık 1849 sabahı ise gün doğumuyla birlikte Dostoyevski ve sekiz arkadaşı uyandırılıp idamlıklara özel gömlek giydirilir. 8 ihtilalci idam edilecekleri meydana götürülürler. Üçerli gruplar halinde elleri ve gözleri bağlanarak sıralanırlar. Dostoyevski idam edilecek 2. üçlü gruptadır. 27 yaşındaki Dostoyevski ve arkadaşları gözleri kapatılarak kazıklara bağlanırlar. Ölüm tamburu vurulurken, infazı gerçekleştirecek askerler tüfeklerini doldururlar. Hayatla ölüm arasında kıl kadar ince bir çizgi kalmıştır artık. Önce ölüm fermanları okunur. Sonra nişancılar vaziyet alır. Vur borazanı öter. Tabi Dostoyevski de tüm bunları duymaktadır, ölüme birkaç dakika uzaklıktadır. Çar ise bir yönetmen titizliğiyle yaşanacak olan dramı en küçük ayrıntısına kadar izliyordur. Çar bu yaptığıyla ölümün soğukluğu karşısında mahkûmların ne derece küçüleceğini, fikirlerine ne derece sahip çıkacaklarını görmek istiyordur. Ve şimdi bu büyük oyunu sahneye koyma zamanıdır. Tam atış emri verilmek üzereyken, nihayet bu tüyler ürpertici oyuna bir son verilir ve atlı biri çıkagelir, çar'ın yeni emrini yüksek sesle okumaya başlar. Dostoyevski’nin, cezaların indirildiğine ilişkin çarlık fermanının açıklanmasından önce kurşuna dizilme hazırlıkları sırasında yaşadığı korku dolu anlar, belleğinde silinmez izler bırakır. Bu anının gölgesi sonraki yapıtlarının sayfaları arasında sık sık dolaşır. Ancak bütün bunların bile yaşanan sahne karşısında duyulan gerçek hislerin tercümanı olduğunu iddia etmek imkânsızdır. Çar I. Nikolay’ın senaryosunu yazıp sahneye koyduğu Sahte İnfaz oyununun hemen ardından Dostoyevski, canice niyetler beslediği, edebiyatçı Belinski’nin Ortodoks kilisesiyle devlet otoritesine karşı hakaret dolu mektubunu yaydığı için 4 yıl kürek cezasına ve 6 yıl da er rütbesiyle seferî orduda hizmete mahkûm edilir ayrıca Moskova ve Saint Petersburg'a giriş yasağı konulur.

Dostoyevski bu süreçte Sibirya'da -40 derecede kar küreme, mermer cilalama, tuğla taşıma gibi en ağır işlerde çalıştırılır. Dostoyevski'nin iki kolu sanki adi suçluymuş gibi, sanki katil ya da hırsızmış gibi damgalanır. Saçının yarısı usturayla tıraş edilir. -40 derecede soğukta kar kürerken, tuğla taşırken yanı başında kamçılı zalim bir nöbetçi her daim hazırdır. Üstelik her iki ayağı da zincirlenmiş olduğu halde! İncil dışında kitap okumak yasaktır! Ama Dostoyevski yalnız değildir. İki dostu vardır bu mahkûmiyet sürecinde; biri başıboş bir köpek, diğeri de kanadının biri kırık olduğu için uçamayan kartal!

 Hapishanede “yeraltına gömülü bir insan” gibi yaşadığını yazar. “Yakınımda içten bir konuşma yapabileceğim tek varlık yoktu. Soğuğa, açlığa ve hastalığa dayandım. Ağır işlerden sıkıntı çektim ve sadece iyi bir aileden geldiğim için bana diş bileyen mahkûmların nefreti devamlı üzerimdeydi”  der. Dostoyevski cezasını, işlediğine inandığı ağır suçun kefareti olarak kabullenir. Ağır çalışma koşulları içinde birlikte yaşadığı sıradan mahkûmların birçoğunu “olağanüstü insanlar” olarak görmeye ve onların acılarını paylaşmaya yönelir. Zaman zaman ruhsal sarsıntılar içinde boğuluyordur. Uzun yıllar yakasını bırakmayan sara nöbetlerine, kendi deyişine göre, ilk kez bu dönemde yakalanır. Hapishaneye sokulmasına izin verilen tek kitap olan Yeni Ahit’i sık sık okumaya başlar. Hapishane yaşamının acılarını dindirmesine yarayan bu kitap, aynı zamanda İsa’ya yeni bir inançla bağlanmasına ve onu, günahkârları yaşama döndürebilecek tek güç olarak görmesine yol açar.        Gençlik yıllarının radikalizmi, yerini kurulu düzene boyun eğmeye ve basit insanları kurtarıcı olarak görmeye bırakır. İsa’nın çile çekerek insanlığı kurtarmaya dayanan öğretisi ve Rus Ortodoks Kilisesi’nin ruhaniliği, gözünde daha derin bir anlam kazanır. Hapishane ona aynı zamanda, horlanan ve ezilen insanları daha yakından inceleme olanağı sağlayan zengin bir malzeme kaynağı olur. Bu dönemin izleri onun sonradan yazacağı “Ölüler Evinden Anılar” isimli eserinde de kendine geniş bir yer bulur.      

            Dostoyevski 1854 Şubat’ında kürek cezası sona erince er rütbesiyle Sibirya’nın uzak köşesinde bulunan Semipalatinsk kasabasında ordu hizmetine verilir. Aradan bir yıl geçer, 22 yaşındaki Baron Vrangel savcı göreviyle kasabaya gelip yerleşir. Baron Vrangel’in kasabaya gelirken beraberinde getirdiği kitap ve mektup Dostoyevski ve Baron Vrangel arasında sarsılmaz bir dostluk kurulmasına sebep olur. Çünkü Baron Vrangel’in beraberinde getirdiği kitap ve mektubun sahibi Dostoyevski’den başkası değildir. Bunları gönderense kardeşi Mihail Dostoyevski’dir. Bu dostluk Dostoyevski’nin sürgün olarak yaşamak zorunda kaldığı kasabada bütün kapıların kendisine sevgi ve samimiyetle açılmasını sağlar. Kasabanın Dostoyevski’ye açılan kapıları arasında bir de evlilik kapısı açılır. 1857’de akıllı ama ahlâksız bir okul öğretmeninin dul karısı olan Maria Dimitrievna Isaev’le evlenir.

Maria Dimitrievna Isaev

            Mutluluk getirmeyen bu evliliğin yol açtığı yeni mali sorumluluklar, onun edebiyata dönme ve uzun bir sessizlik döneminin ardından eski durumuna kavuşma isteğini artırır. Bu amaçla önce Dyadyuşkin Son (Amcanın Rüyası - 1859) adlı komik bir öykü yazar. Bir taşra kasabasının sulu gözlü halkını ve onların gözünden ‘ideal kadın arayışını’ anlatan öykünün yergici üslubu, Gogol’u andıran bir hava taşır. 

Amcanın Rüyası (1959)

“Kendi ilkelerinizle nelere karar verdiğinizi hatırlayın da ondan sonra başkalarını kınayın.”

             Bu öyküyü çok geçmeden daha iddialı bir kısa roman olan Selo Stepauçikovo i Yego Obitateli (Stepançikovo Köyü - 1859) izler. Dostoyevski’nin büyük umutlarla yayınladığı Amcanın Rüyası ile Stepançikovo Köyü Hikâyeleri ne eleştirmenlerin ne de okuyucuların dikkatini çekemez. İtiraf etmek zor olur, ancak Dostoyevski adı doğduğu topraklarda bile unutulmuştur. Kısa bir süre sonra ise 10 yıl önce zincirler içinde ayrıldığı ve tutkunu olduğu Petersburg’a özgür bir insan olarak döner ve yerleşir.

Stepançikovo Köyü (1959)

“Şüphesiz, bilgisizlik soytarılığın bir çeşididir.”

“Erdem olmayınca, bilgeliğin ne değeri var ki!”

“Sevmek, insanoğlunu sevmek istiyorum. Ama engel oluyorlar, vermiyorlar bana! Verin, bana bir insan verin de seveyim onu... Nerede o insan? Nereye saklandı? Diogenes'in feneriyle aradığı gibi, ben de hayatım boyunda onu arıyor, bulamıyor, bulamayınca da kimseyi sevemiyorum. Yazıklar olsun beni insan düşmanı yapana!”

YENİ BİR BAŞLANGIÇ

       Kendisini eski bir siyasal tutuklu olarak yüceltmeye hazır olan radikallere sırt çeviren ve onların dini alaya alma gibi düşüncelerini reddeden Dostoyevski, yeni çar II. Aleksandr’ın toplumsal reformlarını de destekleyen bir tutum içine girer. 1860’ta yapıtlarının ilk toplu basımı yapılır.  Daha önce de savaşçı kişiliğinin ipuçlarını verdiğimiz Dostoyevski’nin başkente gelişi sonrası sürgünün verdiği yorgunluk ve İnsancıklar sonrası yayınladığı birçok eserinde yaşadığı hayal kırıklığı yüzünden köşesine çekileceği düşünülemezdi bile. Öyle de yaptı, asla köşesine çekilmedi, ilk iş olarak Ertesi yıl kardeşi Mihail Dostoyevski’yle birlikte aylık yayınlanan Vremya (Vakit) adlı dergiyi çıkarmaya başlar. 

Vremya 

      Bu dergi yıllarını sürgünde geçirmiş, okuma ve yazmaya susamış bir deha için bulunmaz fırsattı. Eleştirmen Apollon Grigoryev ve Nikolay Strahov ile şair Apollon Maykov gibi eski ve yeni dostlar yazılarıyla çevresinde toplandıkları derginin siyasal, toplumsal ve sanatsal görüşlerinin biçimlenmesinde önemli rol oynarlar. Batılılaşma ve Slavcılık akımlarını uzlaştırmayı amaçlayan dergi, iki grubu da Rusya’nın kurtuluşu için kitlelerle birleşmeye zorlayan bir çizgi benimser ve kısa sürede tutulur.      

     Dostoyevski ise fırsatı değerlendirmek için elinden geleni yapmaya çalışır, hem derginin devamlı başa belâ idarî ve malî işleriyle uğraşır, hem hayatının çilesi olan sara nöbetleriyle cebelleşir, hem de devamlı, bıkıp usanmadan yazar durur. 1861‘de Vremya’da Dostoyevski’nin azim ve kararlılık sonrası ortaya çıkardığı ilk eserinin tefrikasına başlanır. Bu eserin adı Ezilenler’dir. 

      Bu ilk adım bile göz kamaştırıcıdır, ancak aynı yıl biten ve kitaplaşan Zapiski iz Myortvogo Doma (Ölüler Evinin Hatıraları/Ölü Bir Evden Hatıralar/Ölüler Evinden Anılar - 1861-1862) adlı eseriyle Dostoyevski uzun süre önce istemeye istemeye ayrılmak; zorunda kaldığı ününe kavuşur. Çünkü roman yayımlandığında Rusya’da adeta deprem etkisi yaratır.  Turgenyev ve Tolstoy yapıtı övgüyle karşılarlar. Bu kitap Sibirya’da yaşanan sürgün hayatını, başka deyişle Dostoyevski’nin kendi gerçeğini anlatır. Karısını öldürdüğü için ağır hapis cezasına çarptırılan bir adamın anıları biçiminde sunulan bu yapıt, gerçekte Dostoyevski’nin hapishane yaşantısının canlı bir anlatımıdır. Dokunaklı olaylar çerçevesinde, toplumdışına itilmiş kişilerin, özgürlüklerini yitirdikleri için çektikleri acıyı işler. Rusya’da büyük heyecan oluşturan kitap, Çar’lar yönünden talihsiz Dostoyevski’nin eserini okuyan Çar II. Aleksandr’ın bile kitabı gözyaşları içerisinde okuduğu ve bundan etkilenerek köleliği kaldırdığı iddia edilir.           

           Eserin temelini teşkil eden kaybedilen özgürlük teması, özgürlük peşinde koşan Rus aydınları tarafından büyük övgüyle karşılanır. Ölüler Evinden Anılar derginin tanınmasını sağladığı gibi, bu eser sonrası Dostoyevski eskiden yaşamış olduğu ancak kısa süren parlak günlerine geri döner. Aranan, istenen, saygı duyulan bir yazardır yeniden. Dostoyevski’nin daha sonra işleyeceği birçok felsefî ve ahlâkî problem ise bu romanla başlar.

Ölüler Evinden Anılar (1861-1862)

“Para, darphanede çıkmış olan özgürlüktür.”

“Yaşanan izlenimler her zaman, yalnızca anlatılanlardan edinilen izlenimlerden
daha güçlü, etkileyici oluyordu.”

“Her şeye alışabilen bir yaratıktır insan, bence onu en iyi tanımlayan özellik de budur.”

“Hiç insan öldürmediği halde, altı kişinin canına kıymış bir katilden daha cani insanlar gördüm, umudumuzu öldürenleri gördüm.”

“Zulüm bir alışkanlıktır; insanda bu alışkanlığın kökleşmesi, sonunda hastalığa dönüşmesi mümkündür. En iyi bir insan bile alışkanlıkla, sanki bir hayvanmış gibi kabalaşıp o derece aptallaşabilir. Kanla, kudretle mest olur; hoyratlığı, ahlaksızlığı, içindeki kötülüğü büsbütün geliştirir; aklı, duyguları kesinlikle doğal olmayan hareketleri yadırgamaz ve sonunda bundan zevk almaya başlar.”

Aynı sıralarda gene Vremya’da tefrika biçiminde yayımlanan Unijennye i Oskorblyonnye (Ezilenler - 1861), ailesine ve göreneklere karşı çıkarak sevdiği adama kaçan bir kadının öyküsünü anlatır.

Eleştirmenlerin kızgın tepkilerine hedef olmasına karşın okuyucu kitlesince beğenilen yapıtta ilginç tipler yer alır. Duygusal karışıklığın temsilcisi olarak ayrıntılı biçimde çizdiği ilk kadın kahraman Nataşa, çocuk psikolojisine ilişkin derin kavrayışını yansıtan küçük Nelli, inatçı kötü adam Valkovski, hep Dostoyevski’nin sonraki büyük romanlarındaki daha çarpıcı kişiliklerin habercisi gibidir.

Ezilenler (1861)

 "Temelli yitirdiğimizi yeniden bulmaktan umudu kesmeliyiz."

"Tok açın halinden anlamaz" derler. Ben, "bazen aç olanlar da birbirini anlamaz" derim.”

“Dünyada iyi insanlar çok fakat sadece sizin onlara ihtiyaç duydunuz an karşınıza çıkmazlar.”

“Kusurlarımı, ahlaksızlığımı, sefihliğimi başıma kakıyorsunuz; oysa bütün suçum belki başkalarından daha içten olmam, o kadar.”

“Felsefe ile uğraşa uğraşa insan hayatındaki bütün kuralları düzensiz bulmuş. Boşluk içinde topu topu bir sıfır elde edince siyanür asidini kurtuluş çaresi saymış.”

Dostoyevski Vremya’dan sağladığı gelirle 1862 yazında, düşünü kurduğu yurtdışı gezisini gerçekleştirme olanağını bulur. Fransa, İngiltere, İsviçre, İtalya, Almanya ve Danimarka gibi ülkeleri kapsayan bu kısa süreli gezide gördüklerinin etkisiyle Zimniye Zametki o Letnih Vpeçatleniyah (Batı Batı Dedikleri: Yaz izlenimleri Üzerine Kış Notları - 1863) adlı ünlü makalesini yazar. Avrupa uygarlığının kötülüklerine ilişkin gözlemlerinin, Batı zehrinden kurtulmayı başarma koşuluyla, Rusya’yı parlak bir geleceğin beklediği yolundaki inancını pekiştirdiğini açıklar.

Batı Batı Dedikleri (1863)

“Doğrusu, her şeyimiz, bilimimiz de, sanatımız da, toplum düzenimiz de, insanlığımız da, görgümüz de, her şeyimiz oradan, kutsal mucizeler ülkesinden alınma! Yaşayışımız, daha çocukluktan başlayarak, Avrupa dünya görüşüne, geleneğine göre düzenlenmiştir. Hangimizin gücü yeterdi bu gidişe karşı koymaya, bu baskıyı yenmeye? Niçin hala tam Avrupalı olamadık? Çünkü (sanırım bu konuda herkes, bazıları seve seve, tabii bazıları da diş bileyerek, herkes kabul edecektir bu görüşümü) evet, hala tam Avrupalı olamadık, çünkü olabilecek kadar olgunlaşmadık daha. Ama bu bambaşka bir konudur. Benim demek istediğim, bizlerin böylesine güçlü etkiler altında bile Avrupalılaşmadığımızdı. Aklım ermiyor buna.”

 Aynı yıl Çarlık yönetimi Strahov’un bir yazısı nedeniyle Vremya’yı kapatır. Dostoyevski bu bunalımın ortasında, sara tedavisi görme gerekçesiyle borç para alarak yeniden yurtdışına çıkar. Oysa gerçek amacı Almanya’nın Wiesbaden kentindeki kumar masalarında şansını denemek ve yakın ilişki içine girdiği, dergi yazarlarından Polina Suslova ile buluşmaktır. Lakin her iki konuda da talihi iyi gitmez. Pauline Suslova ile nişanlanır ancak Pauline verdiği evlilik sözünden dönerek Dostoyevski’yi terk eder. Aşk ve nefret duygularını iç içe yaşayan, garip davranışlı bir kadın olan Suslova ile sürdürdüğü gönül ilişkisi, romanlarında görülen “şeytani kadın” temasına kaynaklık eder.

Rusya’ya dönüşünde eline küçük bir miras geçen Dostoyevski, kardeşiyle birlikte Epoha adlı yeni bir dergi çıkarır. Derginin ilk sayısında Zapiski iz Podpolya (Yeraltı Dünyası/ Yeraltından Notlar - 1864) adlı romanı yayınlamaya başlar ve bu romanı eleştirmenler tarafından övgü dolu sözlerle karşılanır.

Albert Camus dahil olmak üzere pek çok Batılı düşünürü etkilemiş olan eser, Yeraltı ve Notlar olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Akıl yoluyla bencilliğin dizginlenebileceğine inanan radikal sosyalistleri yerici özellikler taşıyan romanın adsız kahramanı, hiçbir mutlak gerçek tanımayan, her iyiliğin göreli olduğunu savunan, duygularından büyük ölçüde arınmış bir kişidir. Bununla birlikte kendisini de derinlemesine tartmaktan geri durmaz. Kişiliğindeki bu ikiliğin temelinde irade ile akıl arasındaki temel çatışma yatar. Roman, kahramanın iç dünyasını irdelemeye verdiği önem açısından, Dostoyevski’nin kahramanlarına yaklaşımında bir tutum değişikliğini yansıtır. Bu içedönüşün odak noktası, gerçek ve kabul edilebilir bir dünyada kendi ortamından kopmuş insanın ruhsal durumudur. Yeraltından Notlar, içerdiği ahlaksal, dinsel, siyasal ve toplumsal düşüncelerin benzer motifleri taşıması bakımından, sonraki büyük romanlar dizisine bir felsefi giriş niteliğindedir.

 

Yeraltından Notlar(1864)

"Sevginin bulunmadığı yerde aklı da arama."

“Bir insanın en iyi tarifi iki ayaklı ve nankör olmasıdır.”

“Hakaret en yakıcı, en azaplı duygu da olsa, bir arınmadır!”
“Baylar, yemin ederim, her şeyi fazlasıyla anlamak bir hastalıktır; hem de tam anlamıyla, gerçek bir hastalık.”

“Ben hasta bir adamım. Gösterişsiz, içi hınçla dolu bir adamım ben. Sanıyorum, karaciğerimden hastayım. Doğrusunu isterseniz, ne hastalığımdan anladığım var, ne de neremin ağrıdığını tam olarak biliyorum.”

ZİRVEDEKİ YALNIZLIK

      1864 ve 1865 Dostoyevski için bir dizi talihsizlikle geçer. Aynı yıl karısını, ağabeyini ve arkadaşı Apollon Grigoriyev’i yitirdikten ve borca batmış dergisi kapandıktan sonra, alacaklıların hapis tehditleri üzerine, bir yayımcıdan aldığı avansla Avrupa’ya kaçar. Tek umudu, artık tutkunu haline geldiği kumardır. Evlenme düşüncesiyle yanına çağırdığı Suslova’nın Wiesbaden’de kendisini terk etmesinden sonra ise bütün parasını rulette yitirerek giysilerini bile rehin bırakmak zorunda kalır. Otel faturalarını ödemek ve Rusya’ya dönmek için borç aramaya koyulur. Bu arada bir derginin yayın yönetmenine mektup yazarak kısaca konusunu anlattığı Prestupleniye i Nakazaniye (Suç ve Ceza - 1866) romanının karşılığında avans ister. Gelen parayla Ekim 1865’te Rusya’ya döner.

İlk yayımcısına romanın teslim tarihine ilişkini tahahhüt verir lakin sadece 28 gün  kala başlar. Zamanı kısıtlı olduğun için de Anna Grigorievna adlı genç bir stenograf tutar ve onun yardımıyla İgrok (Kumarbaz - 1866) adlı romanını zamanında bitirir. Kumar tutkusunu ve Suslova’yla aşk-nefret ilişkisini işleyen güçlü bölümlerin yer aldığı bu yapıtın ardından, hapishane günlerinden beri tasarladığı Suç ve Ceza’yı tamamlamaya girişir.

          Suç ve Ceza bir bakıma paranın temel bir sorun olarak ele alındığı toplumsal bir romandır. Buna bağlı olarak radikal gençlerin maddeci yaklaşımını da  işler. Bu gençlerden biri de romanın yoksul düşmüş kahramanı Raskolnikov’dur. Hukuk fakültesini kazanan ama maddi durumu çok kötü olduğundan eğitimini tamamlamayan ve bundan ötürü topluma başkaldıran nihilist düşünceli bir kişi olan Raskolnikov, iyilik ve kötülük arasında sürekli bocalar. Dostoyevski’nin en uzun romanlarından biri olan kitapta yaşamın canlı gerçeklerinden koparak her şeye akıl düzeyinde bakar. İnsancıl amaçlar uğruna kötü araçlara da başvurmanın meşru olduğu düşüncesinden hareketle bir cinayet işler; yaşaması için hiçbir neden görmediği aptal, sağır ve hasta bir tefeci olan ev sahibesini öldürür. Hapishanede geçirdiği yıllar, ahlak yasalarını çiğnemesine yol açan düşünsel kibrinden kurtulmasını, giderek sıradan ve talihsiz insanlara yaklaşmasını sağlar. Mutluluğun akla dayalı bir yaşam anlayışıyla değil, çile çekerek kazanılabileceğini öğrenir.      

          Romanda Marmeladov ve karısı, fahişe Sonya ve Svidrigaylov gibi ikincil kişilikler de ustaca çizilmiştir. Polisiye öykülerin okuyucuda yarattığı gerilim duygusuna, insan davranışlarını zorlayan felsefi, dinsel ve toplumsal öğeler aracılığıyla yeni bir boyut katan Suç ve Ceza, kısa sürede başarı kazanır. Romanın taşıdığı yenilikler, anlatı yoğunluğu ve suçlular ile ahlakça bozulmuş kişilerin en gizli kalmış yönlerini aydınlatan manevi pırıltı, eleştirmenleri ve okuyucuları hemen büyüler.         

Suç ve Ceza (1866)

“İktidar, ancak eğilip onu almak cesaretini gösterenlere verilir.” 

“Önce biraz ağladılar ama alıştılar şimdi. Aşağılık insanoğlu her şeye alışır!”

“Yeni bir adım atma, yeni bir kelime söyleme, insanların en fazla korktuğudur.”

“İnsan ne kadar kurnazsa, basit şeylerden tuzağa düşürüleceğinden o kadar az kuşku duyar.”

“Istırap ve acı çekme, geniş bir akla ve derin duygulara sahip olan insanlar için bir mecburiyetti.”

 “Sevimli bir şeydir yalan, çünkü gerçeğe götürür bizi. Hayır, kötü olan, yalan söylerken söyledikleri yalana kendilerinin de inanmaları.”

“Her şeyi konuştular mı, yoksa konuşmaya gerek kalmadan mı anlaştılar? Çünkü kimi zaman böyle olur; Sözler hiçbir işe yaramaz. İnsanlar, birbirlerinin fikrini gözlerinden anlarlar.”

“Irmaklar gibi kan akıtan nice insanlar var ki kahraman diye taç gitmişlerdir. Memleketin kurtarıcısı diye omuzlarda taşınmıştır. Tarih onlardan cani diye değil, kahraman diye bahseder.”

“Her zaman yabancı ülkede yabancı” olacağı yakınmasına ve “yazma yeteneğini bütünüyle yitireceği” korkusuna rağmen yurtdışında yaşadığı dört yıl hayatının en üretken yılları olur. Dostoyevski’nin endişe dolu bu yılları sadece hızlı yazılmış eserlerini de ortaya çıkarmaz, ikinci bir meyvesini Anna Grigorievna’yla verir. Eserlerini vaktinde bitirebilmek için bir dostunun tavsiyesiyle kâtibe olarak işe aldığı 20 yaşlarında bir kız olan Anna’yla önce dostluğa, sonra aralarında büyük yaş farkı olmasına rağmen evliliğe yelken açarlar. Anna artık, Dostoyevski’nin hayatında yalnız eş olarak değil, onun derbeder hayatını düzenleyen, alacaklılarıyla çekişen, eserlerinin basımıyla uğraşan vefalı bir şahsiyet de olacaktır.

Anna Dostoyevskaya

       Sonunda aradığı aşkı bulan Dostoyevski, 1867’de evlenir, alacaklılardan ve yardım isteyen akrabalardan kurtulmak içinse karısıyla birlikte yeniden yurtdışına çıkar lakin birkaç aylığına çıkılan Avrupa seyahatinden ancak 4 yıl sonunda dönmeleri mümkün  olur.

Dostoyevski Avrupa’da yaşadığı bu buhranda, kumar batağına yeniden gömülür. Mutlu evlilikleri, 22 Şubat 1868’te dünyaya gelen küçük kızları Sonya ile taçlanır. Ancak ikilinin mutluluğu ne yazık ki çok uzun sürmez. Çünkü Sonya soğuk algınlığına yakalanır ve sadece 3 aylıkken ölür. Hem Dostoyevski hem de Anna bu olaydan fazlasıyla etkilenir. Dostoyevski, o günleri bir arkadaşına yazdığı mektupta “Hayatımda hiç bu kadar mutsuz olmamıştım.” diyerek dile getirir.     

          Bu olaydan sonra Dostoyevski ve Anna, ikinci kez çocuk sahibi olur. Lyubov adındaki kızları 1869’da dünyaya gelir ve hiçbir zaman Sonya’nın yerini doldurmasa bile acılarını bir nebze de olsa hafifletir. 1871’de ise ilk oğulları Fyodor dünyaya gelir. 1875’te doğan Alexey ise tıpkı Sonya gibi fazla yaşamaz ve 3 yaşındayken ölür. 

Lyubov Dostoyevskaya

     Dostoyevski bu ağır yaşam koşullan altında da sendelemeyerek Cenova ve Vevey’de ikinci başyapıtı olan İdiot’u (Budala/Kadın Budalası - 1868-69) yazar. Rus basınında yer alan bir cinayet davasından yola çıkan romanda, iyilik ve inançla dolu olan Mışkin’in çevresiyle ilişkileri anlatılır. Şehvet, açgözlülük ve günahı temsil eden karakterler, Mışkin’in ahlak duygularını bir tür sınamadan geçirirler. Mışkin saf inancı ve ışıltılı kişiliğiyle çevresindekileri büyülemekle birlikte, görev duygusu, sevecenlik ve kardeşçe sevgi konusundaki çağrılarından hiçbir sonuç alamaz. Yaşadığı olaylar, İsa’nın Ferisilerle ilişkisini simgeler. Sonunda iyiliğiyle etkilediği insanlar mutsuzluğa mahkûm olurken, kendisi de delirir. 

 Budala/Kadın Budalası 1868-69)

“Çocuklar insanın ruhunu hafifletir.”
“Aptalca... mutlu olmaktansa, nedenini bilerek mutsuz olmak daha iyidir.”
“Bir insanın, başka bir insanın kaderi üzerindeki etkisini bilebilir misiniz?”

         Dresden’e taşınan Dostoyevski, bir roman için aldığı avansı tüketerek sıkıntıya düşer. Nakit para bulmak içinse Veçni Muj (Ebedi Koca - 1870) isimli eserini yazar. Bu kitapta karısını baştan çıkaran kişiden öç almaya çalışan bir kocanın psikolojik çözümlemesini yapar. Zayıf bir karakter olan ve Ebedi koca olan Pavel, kendi kimliğinde kaldığı zaman bunalımda, derbederdir. Bu yüzden mutlaka evlenip bir kadının parçası olmak ister ve karısının aşığından olan kızını da büyütür. Sonra bir tanıdık olan Velchaninov ile karşılaşır. İkisinin de hayatı, böylelikle karmaşık bir hal alır. Çünkü Velchaninov da karısını tanımaktadır.       

Ebedi Koca – 1870

“Kime saygı göstereceğinizi bilememenin şiddetli bir çağ hastalığı olduğunu siz de kabul edersiniz, değil mi?”

     Bu arada “Büyük Bir Günahkârın Yaşamı” başlığı altında birbiriyle bağlantılı beş romanı içerecek geniş kapsamlı bir yapıt üzerinde çalışmaya başlar. Tanrı’ya ve insanlığa karşı iğrenç suçlar işleyen, ama geçirdiği çetin manevi hesaplaşmalar sonunda, hak ettiği acıları çekerek kurtuluşa eren bir kahramanın çevresinde kurmayı tasarladığı bu yapıtı hiçbir zaman yazamaz. Gene de sonraki üç romanında, hazırladığı taslakta yer alan düşüncelerden, sahne ve kişiliklerden önemli ölçüde yararlanır. Bu romanların ilki 1869’da başlayıp 1872’de tamamladığı Besi’dir (Ecinniler/Cinler).      
   Ecinniler’in konusunun kaynağı, ihanete yönelmesinden kuşkulanan devrimci arkadaşlarının öldürdüğü Moskovalı bir öğrenci konusunda basında çıkan sansasyonel haberlerdir. Hareketli ve çarpıcı olaylarla dolu olan romanda, devrimcileri ahmak ve alçak kişiler olarak tanıtan bir yergi havası egemendir.  
    Bu kişilerin seçtiği kurban olan Şatov, Dostoyevski’nin devrime karşı ideolojik muhalefetini yansıtır. Romanın odak kişisi, karmaşık bir kişiliği olan Stavrogin’dir. Çekici kişiliğiyle romandaki liberal ve devrimci kişiliklerin yanı sıra devrimden dönen Şatov’la Krilov’u da etkileyen Stavrogin’in kadınları kendine bağlayan bir yönü de vardır. Tanrı’ya inancını yitirdiğinden, doğuştan içinde var olan iyilik duygusu körelmiştir. Dostoyevski’nin didaktik yaklaşımına karşın, duygusal ve ideolojik öğeleri bağdaştıran sanatsal gücü, yapıtın öfke dolu bir propaganda romanı düzeyine düşmesini önler.

Ecinniler (1869-1872)

"Dünyayı yenmek istiyorsan, önce kendini yen!"

"Bir insan ömrünün sonuna kadar kafasında yaşattığı dünyada yasayamaz"

"Yaşamakla yaşamamak arasında hiçbir fark 
kalmadığında özgürlüğüne kavuşur insan."

"İnsan mutsuzdur, çünkü mutlu olduğunu bilmemektedir. İşte mutsuzluğun sebebi bu. Eğer bunu bir bilecek olsa hemen o anda mutlu olacaktır"

Yüksek yetenekli kişiler her zaman iktidara geçmiş, sonra da birer zorba olmuşlardır. Zorba olmadan edemezler. Her zaman yararlarından çok zararları olmuştur.

     Dostoyevski Ecinniler’i yazmaya başladıktan bir süre sonra hastalanır ve yaşadığı hafıza kayıpları  yüzünde yazdıklarının tümünü ve kurguyu  unutur. Mali sıkıntıya düşer. Yapıtın yarıda kalmasından korkan yayımcısının gönderdiği parayla ise Petersburg’a dönme olanağı bulur. Romanının sağladığı başarıyla ise yeniden aydın çevrelerin toplantılarında aranan bir kişi olur.  
     1873’te tanınmış dostlarının yardımıyla tutucu bir haftalık dergi olan Grajdanin’in başına geçer. Ne var ki, yaptığı işi bağlayıcı bulduğundan ve aşırı gerici olan derginin sahibiyle anlaşamadığından, bir yıl sonra istifa eder. Bu arada karısı büyük bir beceriklilikle onun yapıtlarının yayımlanması işini üstlenerek ellerine yüklüce bir para geçmesini sağlar.
    Dostoyevski Podrostok (Delikanlı - 1875) adlı romanında evlilik dışı bir çocuğun, babasının sevgisini kazanmak amacıyla gittiği Petersburg’daki serüvenlerini anlatır. Avrupa aydınının çöküşü ile Rusya’nın benzersiz ve yetkin kozmopolit yapısı arasındaki ikiliği temel alan bu romanda, kahramanlarının düşünce, duygu ve eylemlerinde ifadesini bulan psikolojik etkenleri kendisinin ve kahramanlannın iç çatışmalarıyla sergiler. Ana konunun birkaç yan konuyla düğümlendiği bu roman, genellikle onun öteki yapıtlarının gerisinde sayılmıştır.

Delikanlı (1875)

 "Herhangi bir işe başlamak kadar zor bir şey yoktur."

“En büyük düşünce bütün küçük düşünceleri yutuyordu.”

“İnsan kendinden utanmasını ve övünmesini bilmeli, çünkü kişi kendinin yargıcıdır.”

“Var gücümle hayal kuruyordum. Hayale öyle dalıyordum ki, konuşmaya bile zaman kalmıyordu. Bundan, benim insan sevmez olduğum anlamını çıkardılar.”

 “Başkalarını yargılayabilmek için önce yargıç olmak, yargıç olabilmek için de acı çekmek gerekir.”

 Dostoyevski, Grajdanin’e yazdığı Dnevnikpisatelya (Bir Yazarın Günlüğü/ 1873-1881) başlıklı köşe yazılarını, 1876’da ayrı bir aylık yayın olarak çıkarmaya başlar. Bunu bir yılı aşkın bir süre devam ettirir; 1880 ve 1881’de de bazı ek sayılar yayımlar. Güncel olaylar üzerine görüşlerini, edebiyat anılarını ve eleştirilerini, bazen de öykülerini içeren bu yayını, aynı zamanda geniş kapsamlı toplumsal, siyasal ve dinsel sorunlara ilişkin çarpıcı düşüncelerini yayan bir araç olarak kullanır. Çok sayıda okuyucu toplayan Bir Yazarın Günlüğü, Dostoyevski’nin yaşamını, felsefesini ve başta son iki romanı olmak üzere yapıtlarını incelemek isteyenler açısından da önem taşır.      

Bir Yazarın Günlüğü(1873-1881)

"Acıyla sınanmış gerçekler, insanlık nerede?"

"Yaşıyoruz işte. Günahlarımızla Allah'ın göğünü karartıp duruyoruz."

Bir şeyden çok emindim, kendimi üzdüğüm kadar, kimseyi üzmedim hayatta"

     
  Dostoyevski Bratya Karamazovi’yi (Karamazov Kardeşler/1879-1880) yazmaya başladığında, artık ülke çapında tanınan ünlü bir yazardır. Tanınmış yayımcı ve yazar N. A. Nekrasov’un cenaze töreninde konuşma onuru bile ona verilir. Petersburg Bilim ve Sanat Akademisi’nin edebiyat bölümüne seçilerek saygın bir konum kazanır.

Lakin onun için  asıl dönüm noktası ise, 1880’de şair A. Puşkin’in ölüm yıldönümünde anısı için dikilen heykelin açılış törenidir. Törende Turgenyev dahil bütün büyük yazarlar bir aradadır. Herkes sırayla konuşma yapar. Sıra Dostoyevski'ye geldiğinde ise, Rusya’nın insanlık tarihindeki rolüne ilişkin öylesine etkileyici ve bütünleştirici bir konuşma yapar ki, görüşleriyle, ağırbaşlı ve seçkin dinleyici kitlesinin duygularını bile ayağa kaldırır (Batı Çıkmazı: Puşkin Üzerine Konuşma) Konuşma bittiğinde ise çevresindeki yazarlar etrafını sarıp elini öpmeye çalışırlar. Hayatı boyunca borç para istediği ve bu nedenle küs olduğu batı yanlısı Turgenyev bile gözyaşları içerisinde onu kucaklar. Halktan "peygamber, peygamber" sesleri yükselir. 

      Artık ününün doruğundadır. Tüm Rusya onun arkasındadır ve sıranın kendilerine gelmesine rağmen hiçbir yazar, Dostoyevski'nin bu muhteşem söylevinin ardından bir şeyler söyleme cesareti gösteremez.
       Lakin bütün bunlara karşın, Petersburg yakınlarında küçük bir tatil kasabası olan Staraya Russa’da karısı ve çocuklarıyla birlikte sakin bir yaşam sürmeyi yeğ tutar. Yürüyüş ve roman çalışmasıyla geçen buradaki düzenli yaşamı içinde, yazıcılığını üstlenen karısının yardımıyla son romanını yazar.    

  
       Dostoyevski’nin yazarlık yaşamı boyunca değindiği önemli temaların bir arada işlendiği bir roman olan Karamazov Kardeşler, çıkarcı ve şehvet düşkünü bir babanın, her biri ayrı annelerden olma dört oğlunun sevgi, nefret, günah ve tutkuları çerçevesinde sürüp giden bir inanç arayışını, Tanrı’ya ulaşma çabasını temel alır. Hıristiyanlık idealiyle özdeşleştirilen en küçük kardeş Alyoşa, yaşamın anlamından çok yaşamın kendisini sevmektedir. Dimitri de yaşamı sever, ama yaşamın anlamını kavramaktan uzak kalır. Yaşamdan çok yaşam anlamı üzerinde duran İvan, romanda en önemli yeri tutar. İvan’da görülen kararsız duyguların temelinde, insanoğlunun Tanrı ile evrensel mücadelesi yatmaktadır. Bir başkaldırıdan yola çıkarak sonunda Tanrı’nın yarattığı dünyaya karşı metafizik bir isyana varan Ivan, Dostoyevski’yi inanç arayışına yönelten “lanetlenmiş sorular” ile uğraşır. Bu temel sorunun yanıtı ise evrensel uyumdaki gize, akılla değil, yürek, duygu ve inançla erişilebileceğini belirten keşiş Zosima‘nın vaazıyla verilir. 

Karamazov Kardeşler (1880)

"Yalnız,yaşamak değil baylar, ölüm bile onurlu olmalı!"

"Hüküm vermek insanların değil, Tanrının işidir."

"Bence cehennem, sevememekten doğan bir acıdır."

''Bir çocuğun ölümünü görmektense, dünyaya geliş biletimi iade etmek isterim.''

"Hayattan pek çok şey öğrenen insanlar, neşeli ve masum kalamazlar."

"Toprağa düşen bir buğday tanesi yok olmazsa, yalnızca bir buğday tanesi olarak kalır; ama yok olursa, o zaman bereketli bir ürün doğurur. "

           Huzurludur ve hayatı düzenindedir artık. Ayrıca ünlü ve saygı duyulan bir isim olmuştur ancak hayatı boyunca arzuladığı bu devasa başarının tadını sadece bir yıl alabilir. Bu dönem Zosima’nın ilkelerini, Alyoşa’nın başkahraman olacağı bir dizi romanla somutlaştırmak ister Dostoyevski. Lakin artık yolun sonuna gelmiştir. Karaciğerinde başlayan kanama onu, aklındakileri hayata geçiremeden bu dünyadan alır. 28 Ocak 1881’de hayatını kaybeden, Dostoyevski, ardında kocaman bir isim ve binlerce sayfalık bir külliyat bırakır. Tabutunun arkasından ise 30 bin insan yürür. Bu, o zamana kadar Rusya'nın tanık olmadığı kadar büyük bir kalabalıktır. Ama ufak bir sorun vardır. Çoğunluğu devrim yanlısı olan üniversite öğrencileri ayaklarına zincir takıp tabutun arkasından yürümek isterler. Amaçları, Dostoyevski'nin Sibirya'daki cezaevi günlerine atıfta bulunmaktır. Çar ise tatsızlık istemediğinden seve seve (!) bu uğurlamaya razı olur. Zaten çar da sadece birkaç hafta sonra bombalı bir suikast ile hayatını kaybeder.

ESERLERİ

ROMANLAR

(1846) Bednye lyudi; Türkçe yayım adı: İnsancıklar

(1846) Dvojnik: Türkçe yayım adları: “İkiz,” “Öteki”

(1849) Netochka Nezvanova; Türkçe yayım adı: Netochka Nezvanova

(1861) Unizhennye i oskorblennye; Türkçe yayım adı: Ezilmiş ve Aşağılanmışlar

(1862) Zapiski iz mertvogo doma; Türkçe yayım adı: Ölüler Evinden Anılar

(1864) Zapiski iz podpolya; Türkçe yayım adı: Yeraltından Notlar

(1866) Prestuplenie i nakazanie; Türkçe yayım adı: Suç ve Ceza

(1867) Igrok; Türkçe yayım adı: Kumarbaz

(1869) Idiot; Türkçe yayım adı: Budala

(1872) Besy; Türkçe yayım adı: Ecinniler

(1875) Podrostok; Türkçe yayım adı: Delikanlı

(1881) Brat’ya Karamazovy; Türkçe yayım adı: Karamazov Kardeşler

KISA ÖYKÜLER

(1847) Roman v Devyati Pis’mah; Türkçe yayım adı: Dokuz Mektupları Romanı

(1847) “Gospodin Prokharchin”; Türkçe yayım adı: “Mr. Prokharçin”

(1847) “Hozyajka”; Türkçe yayım adı: “Ev Sahibesi”

(1848) “Polzunkov”; Türkçe yayım adı: “Polzunkov”

(1848) “Slaboe Serdze”; Türkçe yayım adı: “Bir Yufka Yürekli”

(1848) “Chuzhaya Zhena i Muzh Pod Krovat’yu”; Türkçe yayım adı:  Kıskanç Koca

(1848) “Chestnyj Vor”; Türkçe yayım adı: ” Namuslu Bir Hırsız

(1848) “Elka i Svad’ba”; Türkçe yayım adı: ” Bir Noel Ağacı Ve Düğün

(1848) Belye Nochi; Türkçe yayım adı: Beyaz Geceler

(1857) “Malen’kij Geroj” ; Türkçe yayım adı: “Küçük Kahraman”

(1859) “Dyadyushkin Son”; Türkçe yayım adı: “Amcanın Rüyası”

(1859) Selo Stepanchikovo i Yego Obitateli; Türkçe yayım adı: Stepançikovo Köyü

(1862) “Skvernyj Anekdot” ; Türkçe yayım adı: “Tatsız Bir Olay”

(1865) “Krokodil” ; Türkçe yayım adı: “Timsah”

(1870) “Vechnyj Muzh” ; Türkçe yayım adı: “Ebedi Koca”

(1873) “Bobok” ; Türkçe yayım adı: “Bobok”

(1876) “Krotkaja” ; Türkçe yayım adı: “Uysal Bir Ruh”

(1876) “Muzhik Marej” ; Türkçe yayım adı: Köylü Marey

(1876) “Mal’chik u Hrista na Elke” ; Türkçe yayım adı: Mesih’in Noel ağacı Boy de

(1877) “Son Mmeshnogo Cheloveka” ; Türkçe yayım adı: “Bir Adamın Düşü”

DİĞER ESERLERİ

Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları (1863)

Bir Yazarın Günlüğü (1873–1881)

GAZETE YAZILARINDAN BİRİ

   “Bazı insanları birkaç sözcükle tüm özellikleriyle tanımlamak neredeyse imkânsızdır. Bunlar genellikle sıradan veya çoğunluk diye adlandırılan ve gerçekten de her toplumda geneli oluşturan insanlardır. Edebiyatçılar romanlarında ve öykülerinde toplumu bu tiplerini sanatkârca işleyerek onları çok değişik bir kimlikle tanıtırlar. Oysa yazarların çizdiği bu tipler gerçek yaşamda pek kolay rastlanılmadığı sanılan ancak temelde gerçekten de somut olan tiplerdir. Mesela, Podkolesin’ne benzediklerini biliyorlardı. Fakat bu tipe böyle bir ad verildiğini bilmiyorlardı. Gerçekten düğünden önce pencereden atlayarak kaçan nişanlılara pek ender rastlanır. Çünkü her şey bir yana bunu herkes başaramaz. Fakat yine de akıllı sağduyulu olan pek çok nişanlı evlenmeden önce kendini Podkolesin gibi hissetmiştir. Bütün kocalar “Bunu sen istedin, Georges Dandin!” diye bağıramaz hiç kuşkusuz. Fakat dünyadaki milyonlarca koca halaylarında ya da belki hemen düğünlerinden sonra böyle yürekten kopan bir çığlık atmamıştır. Kısaca bu sorun üzerinde uzun boylu durmadan söyleyeyim ki yaşam da bütün bu tiplerin katıksız, saf olmayan türlerine her zaman her yerde rastlayabiliriz. Bütün bu Podkolesinler ve Georges dandinler aslında gözümüzün önünde dolaşıp duruyorlar. Ancak sulandırılmış, uysallaştırılmış olarak… Moliere’in yarattığı Georges Dandin tipinin aynısına yaşamda da rastlanabileceğini söyleyerek edebiyat dergilerindeki, eleştirilere benzemeye başlayan bu bölüme son verelim.

    Bu arada; karşımıza bir sorun çıkıyor. Tümüyle sıradan tipleri az çok ilginç kişiler olarak göstermek isteyen romancılar ne yapmalıdırlar? Bunları öyküden tümüyle çıkarmak olanaksızdır. Çünkü bu sıradan insanlar her an karşımıza çıkmakta, olayların vazgeçilemez bir parçasını oluşturmaktadır. Onları ayıklarsak eserin canlılığına zarar vermiş oluruz. Diğer yandan romanları yalnızca tuhaf ve olağanüstü kişilerle doldurmakta pek geçeğe uygun olmayacaktır. Bizim düşüncemize göre yazar ilgi uyandıran ayrıca yararlı yönleri basitlik içinde de arayıp bulmalıdır. Örneğin sıradan kişilerin pek çoğu sürekli olan hiç değişmeyen bir basitlik içinde yaşar. Bunlar günlük sıradanlıktan çıkmak için harcarlarsa da çaresiz olarak yine aynı batağa saplanırlar. O zaman biraz değer kazanırlar. Özgürlüğe hiç eğilimleri olmadığı halde kalıplarının dışına taşmak isteyen pek yalın kişilerdir bunlar.

…

      Gerçektende zengin iyi bir aileden gelen çirkin ve aptal olmayan eğitim görmüş hatta iyi yürekli bir kişi için tüm bunlara rağmen üzerinde durulacak bir niteliğe özelliğe ve hatta hiçbir tuhaflığı kendine özgü düşünceye sahip olmamak tümüyle herkes gibi olmak çok can sıkıcı şeydir. Serveti vardır ama Rothschild kadar değildir. Saygı değer bir adı vardır ama ünlü değildir. İyi bir mevkii vardır ama etkisi yoktur. İyi bir eğitim örmüştür ama bunu kullanamaz. Akıllıdır ama kendilerine özgü düşüncelerden yoksundur. İyi kalplidir ama yüce gönüllü değildir. Böyle insanlar sanıldığından çok daha fazladır dünyada. Bunlar da bütün insanlar gibi iki sınıfa ayrılırlar. Zekâları vasat olanlar ve daha akılılar. Birinciler daha mutludur. Orta halli sıradan bir adam için kendisini olağanüstü kimseye benzemeyen bir adam olarak hayal etmek çok kolaydır. Genç kızlarımızdan bazıları saçlarını kesip mavi gözlük takarak kişisel özelliklere sahip olacağını sanır. Orta halli biri kalbinde biraz olsun insancıl ve iyi duygular olduğunu sezerse hemen kendinden başkasını bunu duymayacağını toplum gelişiminin üstünde olduğunu düşünür. Başka bir duygu ya da başı sonu belli olmayan bir kitapta okuduklarının kendi kafasından çıkma ona özgü düşünceler olduğuna inanır. Doğrusu bu safça küstahlığa şaşmamak elde değildir. Ne denli gerçek gibi görünmese de buna sık sık rastlanır. Ahmakça saflığı ve bir ahmağın kendine aşırı güvenini, Gogol; “Teğmen Pirogov” tipinde eşsiz bir biçimde çizmiştir. Pirogov’un bir dahi, hatta dâhilerden bile üstün olduğuna kuşkusu yoktur. Bu yüzden kendine hiç soru sormaz böyle bir şey onun için sorun olmaz. Büyük yazar, okuyucularının zedelenen ahlak duygularını onarmak için sonunda ona dayak atmak zorunda kalmıştır. Fakat kahramanın dayaktan sonra, silkelenerek, canlanmak için hemen böbrek yemeye başladığını görünce, birden cesaretini yitirmiş ve okuyucularını öyle bırakmıştır. Ben her zaman, Gogol’un, büyük Pirogov’u küçük biri olarak göstermesine üzülmüşümdür. Çünkü Pirogov, kendisi ile o kadar barışıktır ki, yıllar sonra kendisini omuzlarında apoletleri kabaran bir komutan olarak düşünür. Bu hayale iyice kapılır. Ne diyebilirim ki, rütbesi generalliğe ulaştıktan sonra neden gerçek bir birlik komutanı olmasın! Böylelerinden pek çoğu, ileride savaş alanlarında korkunç başarısızlığa uğramazlar mı? Edebiyatçılarımız, bilginlerimiz, sanatçılarımız arasın da ne Pirogovlar vardır. Vardı diyorum, aslında şimdi de var ya…”

Çeviri: Lavinya Oz

BABAYA MEKTUP

         "Benim aziz ve iyi Babam, 

Oğlunun senden harçlık istemesi için sana başvurmasını bir fazlalık olarak kabul edebiliyor musun? Tanrı tanığım olsun ki, bu ne kişisel ihtiyaçlarım, ne de imkânsızlıkların sonucu. Herhangi bir şekilde seni nasıl soyabilirim? Onları sıkacağını bildiğim halde, kendi et ve kanıma bana bir iyilik etmelerini rica etmenin ne kadar buruk bir tadı var. Kendi kafam ve ellerim var. Özgür ve bağımsızım. Aslında senden bir kopek bile, istememem gerekir. Kendimi acı fakirliğime gömmem gerek. Ölüm yatağımdan bana destek olmanı istemekten utanmam gerek aslında. Olaylara bakacak olursan seni ancak gelecekle teselli edebilirim. Gelecek ki artık uzaklarda değil ve zaman seni gerçekleriyle ikna edecek.       

    
        Şu anda kelimenin tam mânâsı ile beni anlaman için sana yalvarıyorum sevgili babacığım. Hizmet etmekteyim, istesem de istemesem de en yakın çevremin zorunluluklarına uymam gerekiyor. Neden bir istisna olayım? Böylesine istisnai davranışlar genellikle en büyük hoşnutsuzluklardan doğmaktadır. Bunu şimdiden anlamış olman lâzım sevgili babacığım. Bunun için de insanlara gerektiği kadar karışmış durumdasın. Ve bundan dolayı lütfen söyleyeceğim şeylere önem ver: Askerî Akademinin her öğrencisinin, kamp hayatı en azından kırk Ruble'ye ihtiyaç gösteriyor. (Bunu babam olduğunuz için yazıyorum. ) Bu kırk Ruble'ye çay, şeker ve saire gibi ihtiyaçlar dahil değil. Rahatım için değil, ama en zaruri ihtiyaçlarım için bunlara sahip olmam gerekiyor. Yağmurda ve rutubette bezden bir çadırda yatmak gerektiği zaman, hele insan, böyle bir havada eğitimden üşümüş ve yorgun dönerse, bir bardak çaya ihtiyacı olacak kadar hasta olabilir ki, bu son yıllarda sık sık tecrübe ile başımdan geçmiştir. Senin sıkıntılarını da göz önünde tuttuğumdan ötürü, çay ve diğer şeylerden vazgeçip, senden sadece en zaruri ihtiyacım olan 16 Ruble'yi istiyorum. İki çift adi postal için. Tekrar ediyorum, kitaplar yazı malzemeleri, kâğıtlarım, çorap ve ayakkabılarım gibi eşyalarımı bir yerde muhafaza etmem gerekiyor. Bunun için bir sandığa ihtiyacını var. Zira kampta çadırdan başka hiç bir barınak yok. Yataklarımız kılıfsız üzerine çarşaf örtülmüş samandır. Şimdi sana soruyorum, sandığım olmazsa, nerede saklayabilirim eşyalarımı? Şunu bilmen gerekir ki, benim bir sandığımın olup olmaması Hazineyi ırgalamıyor. İmtihanlar yakında biteceği için artık kitaba ihtiyacım olmayacak. Bundan böyle giyimimle ilgilenecekleri için ayakkabı vesaire istemek zorunda kalmayacağım. Oysa boş vakitlerimi kitapsız nasıl geçirebilirim? Bize verilen postallar öylesine kötü ki, üç çifti, şehirde bile giyilecek olsa, altı aydan fazla dayanmıyor. (Burada gerekli ihtiyaçların bir listesi var.)

  
     Son para havalenden 15 Ruble ayırdım. İşte görüyorsun sevgili Babacığım, en azından 25 Rubleye daha ihtiyacım var. Haziran başında kamp bitiyor. Eğer oğlunun bu acı ihtiyaçlarına destek olmak istiyorsan, Haziran'ın başında ona bu parayı gönder. Bu dileğimde ısrar etmeye cesaret edemiyorum: Fazla bir şey istediğim yok ama şükranım sınırsız olacaktır."

Fyodor
10 Mayıs, 1838

EDEBİ KİŞİLİĞİ

       Dostoyevski, yaşadığı dönemde, Tolstoy ve Turgenyev gibi çağdaşı sayılan öteki büyük romancılardan farklı olarak, Batılı okurlarca henüz keşfedilmemiş –aslında çevrilmeye değecek kadar önemsenmemiş– bir yazardır. O yıllarda Rus romanı üzerine yazan bir Fransız eleştirmen, "Suç ve Ceza"yı övmekle birlikte, Dostoyevski'yi daha sonra bu çapta bir yapıt veremeyen büyük ve özgün bir yetenek olarak tanıtıyordu okurlarına. Buna göre Ecinniler/Cinler, karışık, kötü kurulmuş, çoğu zaman gülünç ve anlaşılmaz kuramlarla dolu bir kitap, Bir Yazarın Günlüğü, gerek çözümlemeye, gerekse tartışmaya gelmeyen karanlık ilahiler, Karamazov Kardeşler ise, pek az Rus'un sonuna dek okuyabilme yürekliliğini gösterdiği bitmek bilmez bir öyküydü.          

    Dostoyevski'ye yönelen eleştiriler, yapıtlarının alışıldık biçimden yoksun olduğu, aynı romanda birkaç başkişinin birden yer aldığı, olayların çapraşıklığı ve bir türlü sonuçlanamayışı üzerineydi. Oysa sayılan kusurlarının tümü birer meziyet olarak kabul görüyor artık. Nietzsche, Kafka, A. Malraux, Wittgenstein, Bahtin, Faulkner, Hemingway, Sartre, Camus, Marquez gibi pek çok yazar ve düşünürün derinden etkilenmiş olduğu, bizzat kendileri tarafından dile getirilir. Modern edebiyatın tamamının Dostoyevski'nin ayak izlerini takip ettiği yolunda, oldukça eski ve erken bir saptama yapan Rus eleştirmenin öngörüsü fazlasıyla doğrulanmış görünüyor:  “Dostoyevski çağdaş bir yazar olarak kalır. Zamanımız hiçbir biçimde, onun yapıtlarında ele aldığı meseleleri eskitemedi. Bizim için Dostoyevski üzerine konuşmak, hâlâ çağdaş yaşamımızın en acı veren ve en köklü problemleri üzerine konuşmayı ifade etmektedir.”

     
Ellili yaşlarında içine bazen bir karamsarlık ve ağırlık çöken Dostoyevski, bu durumu ikinci eşi Anna Grigoriyevna Snitkina’ya "Sanki bir suç işlemişim gibi bir çeşit sebepsiz hüzün ve keder içindeyim" diye açıklar. Ecinniler’de Stavrogin'i bir çocuğa tecavüz ettirmiş olması yüzünden de kendini hep suçlar. 

  
     Dostoyevski, kendi çocukluğunda, annesine acı çektirmesinden, sürekli sarhoş olmasından ve hizmetkârlara kötü davranmasından dolayı babasından nefret ediyordur. Eserlerinde kullandığı, kaderine boyun eğen ve uysal kadın örneğini kendi evinde; annesinde görür. Kadının alttan alması, erkeği daha da kızdırmaktan başka bir işe yaramayacağını görür. Çok duyarlı biri olan Dostoyevski, bu yüzden babasına kin besler. Babasının ölümünü haber aldığında, "Babamın ölümünde benim hiçbir suçum yok, ama bu öldürmenin kefaretini ödemeye hazırım, çünkü içimden onu öldürmek geçiyordu" diyerek Karamazov Kardeşler adlı romanında yer alan Dimitri Karamazov'un tepkisinin benzerini gösterir. Dostoyevski, babasının ölümünü istediğini düşünerek depresyona girer.

    
        Çocukluğunda yaşadıkları ve anne-baba figürü onun kişiliğini de belirlemiştir. Bu konuya biraz daha geniş perspektiften bakmalıyız. Kumar ve kadınlara karşı aşırı düşkünlüğü onu sürekli olarak maddi sıkıntılara sokar. Freud, Dostoyevski'nin kumara düşkünlüğünü onun doğuştan gelen patolojik kendini cezalandırma arzusunun ifadesi olarak değerlendirir. Kumar alışkanlığına o kadar çok bağlanır ki; belli bir süreden sonra para kazanmaktan ziyade kumar oynamak için kumar oynar hale gelir. Mesela hayalindeki Avrupa ziyaretlerinde bile ne Michalengelo yapıtlarıyla bezeli ünlü Sistine Şapeline ne de herhangi bir sanat yapıtına kumar kadar ilgi göstermez. Sürekli olarak borçlu hale gelir ve hatta karısının eşyalarını satıp, onları bile kumara harcar. Yazının ilgili kısımlarında da değindimiz gibi birçok defa bundan dolayı Rusya’dan kaçmak zorunda kalır. Avrupalı okurlar tarafından Tolstoy ve Turgenyev kadar tanınmıyor olmasına rağmen, borçlarından ötürü bankacıların hepsi onu tanır. Kadınlara düşkünlüğü ve şehvetine olan esareti de bilinir. Sibirya'da zorunlu askerlik yaptığı yıllarda evli kadınları ayartmakla uğraşır ve bir tanesinde(ilgili kısımda değindiğim gibi) başarılı da olur. Daha da vahimi, rahatsızlığı nedeniyle kaplıcalarda kaldığı bir dönemde ise çocuk yaşta bir kızla ilişkiye girer. Üstelik bunu da ortamlarda yargılayıcı bakışları umursamadan övünerek anlatır.

         Aynı zamanda şovenist ve koyu Ortadokstur. Ruslar dışındaki herkesten nefret eder. Bunu da çekinmeden dile getirir. Hatta Avrupa'yı ancak Rusların kurtarabileceği, İsa'nın Rus olduğu gibi uç iddiaları vardır. Ayrıca Türklere nefreti de meşhurdur ve Karamazov Kardeşler de bunu açıkça yazar. Lakin politik sebeplerden ötürü ya sansürlenir ya da tamamen silinir bu kısım.

“Bu arada, geçenlerde Moskova’da karşılaştığım bir Bulgar, genel bir Slav ayaklanmasından korkan Türkler’in ve Çerkezler’in tüm Bulgaristan boyunca yaptıkları zalimlikleri anlattı. Köyleri yakıyor, öldürüyor, kadın ve çocuklara tecavüz ediyor, esirlerini kulaklarından siper kazıklarına çiviliyor, sabaha kadar öylece bırakıp sonra da asıyorlar—akıl almaz her türlü zalimlik. İnsanlar bazen insan vahşetini ‘hayvani’ diye tarif eder, ama bu hayvanlara karşı büyük bir haksızlık ve hakaret; bir hayvan asla bir insan kadar vahşi olamaz, o kadar maharetle, o kadar sanatkârane bir şekilde vahşi olamaz. Kaplan sadece ısırıp parçalar, bütün yapabileceği budur. İnsanları kulaklarından çivilemek, yapabilseydi bile, asla aklına düşmezdi. Bu Türkler ise çocuklara zulmetmekten zevk alıyorlar—ana rahmindeki bebekleri hançerle kesip almaktan, kundaktaki bebekleri havaya atıp annelerinin gözü önünde süngü ucuyla yakalamaya kadar her şeyi yapıyorlar. Bunu annelerinin gözü önünde yapmak asıl zevk aldıkları şey. Ama Bulgar’ın bana anlattıkları arasında şu sahne özellikle ilgimi çekti. Kollarında bebeğiyle, Türkler arasında çembere alınmış, titreyen bir anneyi gözünün önüne getir. Türkler eğlenceli bir oyun icat ediyorlar; bebeği okşuyor, gülsün diye kendileri gülüyorlar. Sonunda istedikleri oluyor ve bebek gülüyor. Tam o anda Türkler’den biri silahını bebeğe doğrultup, yüzünden on santim mesafede tutuyor. Bebek sevinçle kıkırdayıp parlayan silahı minik elleriyle yakalamaya çalışıyor ve sanatkâr aniden silahı dosdoğru bebeğin yüzüne sıkıp minik başını paramparça ediyor. Sanatkârane, değil mi? Bu arada, Türkler’in tatlı şeyleri çok sevdiklerinisöylerler...” (http://www.haber7.com/kultur/haber/207040-dostoyevski-boyle-sansurlendi)* Ayrıca "İstanbul elbet bir gün Rus şehri olacaktır" ve "Ayasofya'ya haç takılmalıdır" gibi sözleri de mevcuttur.

      Lakin bu uç fikirlerine ve inançlarına rağmen yalaka ve riyakâr kişiliğe sahiptir. Sadece birkaç ruble için bile bir mektubunda beş defa İsa'nın adını verir. Para için tüm haysiyetini ayaklar altına almaktan çekinmez. Nitekim kendisinden nefret eden Turgenyev’e, sırf zengin olduğu için, methiyelerle dolu mektuplar yazar ve mektup sonlarında hep borç para ister. Döneminin ünlü eleştirmenlerinden Strahov'a göre ise, Dostoyevski aşırı kıskanç, zekâsı olmasa acınacak ve alaya alınacak bir adamdı. Adiliklere pek düşkündü ve bunu iftiharla söylemekten çekinmezdi. Hatta ona göre, Yeraltından Notlar’da Dostoyevski, aslında kendini anlatıyordu.

      Bütün bunlarda baba figürünün bence etkisi çoktur. Baskılanması ve değer görmemesi; özgüvensiz ve tutarsız bir kişiliğini ortaya çıkarmıştır. Baba figürü olarak Kafka ile, sonrasında ortaya çıkan karakter yapısı olarak da Necip Fazıl ile benzeşir. 

     Romanlarında sıklıkla fantazya, gerilim, cinayet, korku gibi temaları kullanır. Gogol, Hoffmann, Schiller, Goethe, Shakespeare, Balzac ve Dickens en sevdiği yazarlardı. Dostoyevski’de bu yazarların izlerini açıkça görebiliriz. Bir de ayrıca değinmek gerekir ki, Dostoyevski’de hayattan tiksinme, bulantı vardır. Eserlerinin dünyası karanlıktır ve kısır döngü içindeki insanlar vardır. Onun için var olmak özden önce gelen hakikattir. Bundan ötürü bütün maddî ve manevî fakirliğine ve sara nöbetlerine rağmen yaşadığı korkunç yıllar Dostoyevski’nin dini ve mahkûmlardaki gönül zenginliğini, yani “sert kabuğun içindeki altın”  keşfetmesini sağlar.

            

    Andre Gide, Ezilenler adlı romanın, aşağılanışın insanı cehennemlik ettiği, alçak gönüllüğünse kutsallaştırdığı fikriyle dolu olduğunu söyler. George Steiner ise Charles Dickensvari bir havanın olduğunu söylediği Ezilenlerde bulunan temanın Ebedî Koca’da, Ecinniler’de ve Karamazov Kardeşler’de da yer aldığını söyler. Nicholas Berdyaev, Dostoyevski'nin bütün yaratıcı gücünü insana ve insanın kaderi temasına adadığını, bunun da onu ölümsüz kılmaya yettiğini belirtir. 

    
        Suç ve Ceza’yı 1858 yılında yazmaya başlar. Bu eserinde ahlak kavramını ve siyaseti harmanlar. Dostoyevski, bu romanda sadece Rus halkını değil, tüm insanlığı tehdit eden bir kısır döngüden kurtulmanın gerçekleşebileceğini vurgular. Yazar, John Stuart Mill'in ekonomik refah için bireysel bencilleşmeyi öneren kuramını Semyon Zaharoviç Marmeladov'un ağzından eleştirir.

    
Dostoyevski, düşünce ve sanat deneyimini ise sürekli olarak arttırır. Tanrı'dan, ateizmden, kötülükten, özgürlükten söz eden roman karakterleri, gerçekte aynı bilincin farklı anları gibidir. Bu karakterler aracılığıyla Dostoyevski, cinleri ruhundan uzaklaştırır. Bakış açısı değişmekle beraber eserleri, gerçeğin hep aynı coşkulu ve acı veren arayışı içerisindedir.

      Dostoyevski, günümüzde en çok okunan 19. yüzyıl yazarları arasında yer alır. Batılı ülkelerin edebiyat ve düşün yaşamında önemli bir rol figürüdür ve özellikle varoluşçuluğun ve post modern edebiyatın temel kaynaklarından biri sayılır. Yapıtlarının birçok tanınmış Sovyet romancısını etkilediği de söylenebilir.  Bunun nedeni, belki de yapıtlarında iki dünya savaşı arasındaki kuşağı rahatsız eden ahlaksal, dinsel ve siyasal sorunları etkileyici bir biçimde dile getirmiş olmasıdır. Ülkesinin aksine dünyadaki itibarı, psikoloji biliminin gelişmesiyle paralellik göstermiştir. Zira bu alanda derinlere inildikçe, aslında Dostoyevski'nin yapıtlarının zaten oralarda bir yerde gezintiye çıktığı fark edilmiştir. Kendisini dengesizliğe kadar sürükleyen gerilimlerden kurtulmayı bilen ve dış dünyadan kopan benliğinin parçalanışını kendisi çözümleyen yazarın eserlerindeki en zengin psikolojik temalardan biri de işte bu çift kişiliklilik (ikileşme) temasıdır. Özellikle Freud ve Nietzsche'nin Dostoyevski övgüleri, dünya savaşları nedeniyle tanrı ve insanoğlunun erdeminin sorgulanması, varoluşçuların ve ekspresyonistlerin ortaya çıkışları bu itibarın artmasında hep pozitif etkilerde bulunmuştur. O romancıların belki en kusursuzu değil, ama şüphesiz en etkileyicisidir. Roman tekniğinde çeşitli sorunları vardır; ama insanoğlunu en iyi anlatan da ondan başkası değildir.

"Dostlar korkmayın hayattan! Her şeyden önce hayatı sevmeyi öğrenmemiz gerekir. Hayat, bizi çevreleyen dünyada değil, kendi içimizdedir. Etrafı insanlarla çevrili bir insan olmak, durum ne olursa olsun hep insan kalmak, zayıf düşmemek, yere yıkılmamak…
 Hayat budur işte! Hayatın gerçek manası budur!"